Парасковья Сергеевна 1939 сыллаахха Уолбаҕа бэһис оҕонон төрөөбүтэ. Эдьиийбит оҕо сааһа Уолбаҕа ааспыта. 7 кылааһы бүтэрэн баран Ытык-Күөлгэ 9 кылааска үөрэммитэ. Онтон дойдутугар тахсан ыанньыксыттаабыта. Ол сырыттаҕына биһиги аҕабыт өлөн сэттэ оҕо тулаайах хаалан, эдьиийбит Паша аҕабытын суохтаппакка, эр киһи үлэтин солбуйан биһигини иитиспитэ, хара өлүөр диэри дууһатынан ыалдьан көмөлөһөн  барыларын Новосибирскайынан, Саратовынан, Дьокуускайынан үөрэттэрэн үөрэхтээх дьон оҥортоото.

Эдьиийбит Паша активистка бэрдэ, үҥкүүһүт, ырыаһыт, комсомол секретарынан, профком председателинэн үлэлээбитэ. Салайар талааннаах диэннэр, 1967 сыллаахха Мархаҕа биригэдьиирдэр курстарыгар үөрэттэрэ ыыппыттара. Үөрэҕин этэҥҥэ бүтэрэн кэлэн биригэдьиирдээбитэ. Онтон 1974-77 сылларга партийнай оскуолаҕа үөрэнэр, кэлэн салгыы сүөһү биригэдьииринэн уопсайа 30 сыл устата үлэлиир. Элбэх эдэр үлэһиккэ көмө буолара. Совхоз элбэх слеттарын, араас конференциялар делегаттарынан талыллара, таһаарыылаах үлэтин араас мэтээллэрэ, бириэмийэлэрэ туоһулууллар.

Уолбалар үөрүүлээх да кутурҕаннаах да түмсүүлэргэ кинитэ суох буолбат этилэр. Бары “Эдьиий Паша” диэн ааттыыллара.

 

Балта А. И. Доргуева уонна сиэн балтылара, быраата.

 

Ахтыы.

Парасковья Сергеевна Доргуеваны олоҕун,таhаарыылаах үлэтин тыа хаhаайыстыбатыгар анаан, үлэни ѳрѳ тутан үлэлээбит киhи быhыытынан билинэбин. Ханнык да балаhыанньаҕа кини эппит тылын ылыннарар, барытын былааннаан, ыарахаттартан чаҕыйбакка,олох биэрэр бары кыахтарын туhанан,үлэттэн дьоллонор холобур буолар олоҕу олорон ааспыта…

Мин зоотехник үѳрэҕин бүтэрэн кэлиэхпиттэн үчүгэйдик билэбин. Бастаан Уолбаҕа кэлбиппэр совхоз директора С.Г.Жирков Уолбаҕа үлэлиэң,быстах кэмңэ ыанньыксыттыаң диэн ыыппыта, ол кэмңэ Сергеевна сүѳhү иитиитин биригэдьииринэн үлэлиир этэ. Миэхэ, саңа ыанньыксыкка 15 ынаҕы туттарбыта, үлэлии сылдьан дэңтэн-оhолтон сэрэхтээх буоларга, сүѳhү муоhуттан олох сэрэнэр буол диэн инструктаж бѳҕѳнү оңорбута. Сарсыарда аайы «хайа, бүгүн хайдах үлэлээтиң, үѳрэнэн эрэҕин дуо», -диэн ыйыталаhара

Эдэр киhи үлэтин саҕалыырыгар хайдах дьону кытта алтыhарыттан инники үлэтэ,олоҕо улахан тутулуктаах. Ол курдук мин 2 ый ыанньыксыттаан баран Уолба отделениетын зоотехнигынан ананан Парасковья Сергеевналыын бииргэ, ыкса үлэлээбит дьоллоохпун. Оччолорго отделениеҕа 14-кэ тиийэ ыанньыксыт үлэлиирэ, сүѳhү ахсаана сыл түмүгэр былаан-860 тѳбѳ, ону 900 тѳбѳҕѳ тиэрдэрбит уонна отчуот кэнниттэн «тохсунньутааҕы забой» диэн буолара. Отделение соцкуоталаhыыга күүскэ үлэлиирбит, нэдиэлэнэн,ыйынан түмүк тахсан иhэрэ, ыйдааҕы былааны үллэрэн хас биирдии ыанньыксыт үлэлиир миэстэтигэр кѳстүүлээх сиргэ ыйанан турар гына ирдэбил буолара. Нэhилиэк тэрилтэлэрэ ыйга биирдэ хайаан да сүѳhү үлэhиттэрин солбуйа тахсаллара, дьэ ол кэмңэ Сергеевнэ үлэтэ ѳссѳ эбиллэрэ, аны сарсыныгар ким биэдэрэтэ, хоруудата, саах тарыйар күрдьэҕэ сүтэн, ону кѳрдѳѳhүн, онтон булан дьэ уоскуйаллара.

Парасковья Сергеевна кими баҕарар кытары биир тылы булан кэпсэтэр, тылыгар киллэрэр айылҕаттан дьоҕурдааҕа.

Аны сайылык диэн биир туспа үѳрүүлээх түгэн, «бырааhынньык», түптэ сыта, бостуук сайдыыр саңата, ыанньыйбыт ынахтары аппаратынан ыаhын, тыас-уус, ырыа барыта баар буолара. Сайылыкка 3 сиринэн сайылыыр этилэр, ол курдук «Микииттэ», «Орто-Күѳл», «Нал» сайылыктарынан бэйэбит матасыыкылбытынан  сылдьарбыт, миэнэ «Минск», Сергеевнэ «Урал», онно бензиммитин совхоз директора ыйга 1центнери нэрээттиир этэ, ону заправкаттан куттарбыт, барытын туттубат этибит.

Үлэни, сынньалаңы дьүѳрэлээн, сатабыллаахтык тэрийэн, уhун кырыа кыhыны этэңңэ туораан куеххэ уктэнэр кэми саха киhитэ үѳрэ-кѳтѳ ыhыах ыhан кѳрсѳр үгэhи утумнаан нэhилиэккэ бу үѳрүүлээх түмсүү сыл аайы буолара. Ыhыах аhа, сылгы ѳлѳрѳн астааhын, сууйуу, буhарыы барыта Сергеевнэ илиитин иhинэн, кини кытаанах дьаhалынан ааhара, бэлэмнэнии бѳҕѳ буоларбыт, күнүс сылааска ѳлѳртѳрбѳт, киэhээ сѳрүүн түспүтүн кэннэ, дьэ саҕалыырбыт, сорох дьыл түүн 3 чааска диэри сылдьарбыт.

Эти, иhи барытын буhаран, сойутан, кырбаан, үтэhэлээн баран кумааҕы кууллаан, дьааhыктаан сѳрүүн ампаарга хаалларарбыт, сарсыныгар ыhыахха биир да ыалы матарбакка түңэтэр этибит, зона начальниктарыгар туттарарбыт, ыhыахха хайаан да 2, үбүлүѳйдээх түгэңңэ 3 биэни туттарга кѳңүл биэрэллэрэ.

Күhүн «Убаhа ѳлѳрүүтэ» эмиэ туспа бырааhынньык курдук тэрээhин буолара,элбэх убаhа ѳлѳрүллэр буолан 2-3 кун устата ким баҕалаах кэлэн ѳлѳрсѳрѳ, ортотунан 40-45 киhи сылдьара, барыларыгар тус-туhунан ѳлүү оңорон түңэтэрбит, улахан уот оттон ис сууйар уу сылыталлара, күнүс эт буhаран  аhатарбыт уонна киэьээ 4.30-5 ч диэри үлэлээн баран, бары күргүѳмүнэн тракторынан сылдьар этибит. Аны эппитин ыйыыр мас оңорон «Мойохооско» ыйаан тоңоро хаалларабыт уонна харабыл боппуруоhун Сергеевнэ быhаарара.

Сүѳhү ѳлѳрүүтэ эмиэ миэстэтигэр тэриллэрэ,биир кэмңэ бруцеллез ыарыы туран ый аайы сүѳhү ѳлѳрѳр этибит. Күhүн уопсай туттарар сүѳhүлэрбитин Ытык-Куелгэ бойняҕа үүрэн илдьэн ѳлѳртѳрѳр буолбуппут,барыта 90-120 сүѳhүну туттарар этибит. Ону барытын биир күн ѳлѳрбѳттѳр, 40-45 тѳбѳнү ѳлѳрѳллѳр,атына сарсыныгар салҕанар. Тоңмут эттэри 3 бѳлѳххѳ араарар этилэр, бастаан надбавкаҕа барар диэн, онтон 1 сорт, 11 сорт, онон квитанция суруллан отделениеҕа харчы ааҕыллара. Биир холобур: Орто-Күѳлгэ баар сайылык хотонугар туттарар сүѳhүлэрбитин «уотар площадка» диэн туруорбуппут, күнүс таһардьа оту буолунай сиэтэбит, ортотугар оhохтоох уулатар иhиттээхпит, биир бириэмэҕэ 8 тѳбѳ тэңңэ уулуур, түүнүн титииккэ киирэн хоноллор. Сүѳhүлэрбитин букатын хойут Ɵктѳѳп бырааhынньыгын кэнниттэн, 10-с чыыhылаҕа аҕалаҕыт диэтилэр. Бостууктар үүрдүлэр, мин эрдэ тиийдим бойняҕа, арай үлэлии сылдьар дьон саңалара сүрдээх, баччааңңа диэри таhардьа турбут сүѳhүлэр туох аанньа буолуохтарай-дэстилэр, онтон ѳлѳрѳн саҕалаатылар уонна соhуйуу-ѳмүрүү бѳҕѳлѳр,эмистэрин сѳхтүлэр. Ол сылаас ууну иhэ сылдьан, буолунай оту сиэбит, тыал киирбэт титииккэ хоно сылдьыбыт сүѳhүлэрбит ырыганныахтааҕар аhара уойбуттар, тас сыаламмыттар этэ, 80 сүѳhүттэн 68 тѳбѳ надбавкаҕа, атыттар 1 сортка туттарыллыбыттара. Ити дьыл оройуоңңа Уолбалар уотар площадкаларыгар сылаас уунан уулатыыны тэрийэн хас биирдии тѳбѳ надбавкаҕа туттарылларын ситистилэр диэн Республикаҕа тиийэ биллибиппит.

Хаhалаахха «Телятник» диэн хотоңңо 5 киhи бороон кѳрүүтүгэр үлэлииллэрэ, хамнастара ыйга тѳhѳ привес ылалларынан эбии тѳлѳнѳрѳ, онон  ый аайы 25 кэннэ хас биирдии бороону ыйааhыңңа туруоран ыйыыр этибит, ыйааhыммыт былыргы туорахтаах гирэлэрдээх ыйааhын этэ. Ыйы быһа хаайыллан турбут, бугуhуйбут сүѳhүлэр кыратык коридорга тахсан сүүрэкэлээн баран ыйааhыңңа киирэн ѳрѳ мѳҕүстэхтэринэ гирэлэрбит ыhыллан хаалан аймалҕан буолааччы, оннук хаста эмэ тѳхтѳрүйэн син күммүтүн бүтэрэн привес таhаарарбыт, үлэhиттэрбит кэлин хас биирдии бороону ааттаан суруйтараллара, тѳhѳ эбиллибитин тутатына билэр буолбуттара.

Парасковья Сергеевна кладовщигынан эмиэ уhуннук үлэлээбитэ. Онно сайын устата оттоммут оту, оччолорго барыта кэбиhиинэн буолара барытын кээмэйдиирэ, хас биирдии үлэhиккэ моой от түhээн түhэрэ,ону ханнык сиргэ хаhыс нүѳмэрдээх оту ким туттарбыта барыта ыйыллан сылдьар тэтэрээтин илдьэ сарсыарда аайы гаражка кэлэн от тиэйэр трактористарга путевкаларыгар суруйтарара. Туппут кэбиhиилээх отторугар барытыгар талах быhан.кыhан баран нүѳмэрин, тоннатын суруйан окко батары анньан бэлиэтиирэ. Аны сүѳhү сайын устата араас наадаларга син ѳлѳрүллэрэ, ол тириитин тутатына складка аҕалтаран үрүт үрдүгэр тэнитэн, туустаан бэлэмниирэ.

Отделениеҕа 14 сыл зоотехнигынан үлэлээбитим устатыгар Парасковья Сергеевналыын эдьиийдии-балыс курдук сылдьыбыппыт, киниттэн элбэххэ үѳрэммитим, билбитим, олоххо кѳрүүлэрим, үлэбэр ситиhиилэрим барыта бастаан үлэhит буолбут совхозпун, отделениебын, наставникпын кытары ситимнээх. Онон, эдэр сааспар, үлэ оскуолатыгар чиңник үктэннэрбит Парасковья Сергеевнабынан киэн туттабын уонна маннык үтүѳ санаалаах киhини кытта алтыhыннарбытыттан дьылҕабар махтанабын.

Саха Республикатын тыа хаhаайыстыбатын туйгуна,            Уолба нэhилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо, Таатта улууhун,

Уолба нэhилиэгин тыа хаhаайыстыбатын сайдыытыгар

кылаатын иhин бэлиэ хаhаайына М.В.Соломонова.

 

Алтынньы ый 10 күнэ 2024с

 

Үтүө киһи аата умнуллубат

Пашаны сирэй көрсөн билсэ иликпинэ, аан маҥнай оччотооҕу оройуон хаһыатыгар, “Коммунист” бастакы балаһатыгар тахсыбыт хаартыскатын көрбүтүм. Онно “Сапсыйбыт” диэн сиргэ ыччат сүөһүнү үчүгэй туруктаах көрөн, биири да энчирэппэккэ сыл таһаарда диэн курдук суруктаах этэ, сороҕун умнубуппун, өйдөөн хаалбытым-ити.

Кэлин “Холкуос толоонугар” ыанньыксыттыы сырыттаҕына, от-мас тиэйэ сылдьан көрөрүм, оччолорго онно элбэх ыанньык, ыччат сүөһү турар үс хотоно уонна икки үлэһиттэр олорор дьиэлэрэ баара. Паша ферма старшайа эбит этэ. Кэлин, Паша Уолбаҕа кэлэн, биригэдьиирдии сырыттаҕына, үлэбит сүнньүнэн үгүстүк алтыһар этибит. Маҥнай адарай муосталаах, траншеялаах “Хаһалаах” хотонун тутуутугар кунус, даҥ буорун ДТ-54 погрузчик тракторынан кутуутугар үлэлээбитим, устудьуоннар баар этилэрэ. Хотон ситэн-хотон үлэлиир кэмигэр Паша сүөһү иитиитин биригэдьиирэ этэ. “Хаһалаах” кэнниттэн “Киэҥ кирээдэҕэ” улахан, сир үрдүгэр траншеялаах адарай муосталаах подсобнай дьиэлээх, бу дьиэни үрдүк атахха тутуллубута, кормоцех салгыы сүөсүһүттэр сынньанар, аһыыр дьиэлэрэ баар буолбута.

Сотору ити хотоннор адарай муостатын буруус мастара элэйэн өрөмүөн бөҕөтө буолан барбыта. Онно хонуу үлэһиттэрэ Баишев Н. П., Белолюбскай А. Д., Никонов Д. Д. үлэлээбиттэрэ, үгүс сыраларын биэрбиттэрэ. Атын да хотоннорго ис-тас үлэтигэр өрөмүөн үлэтэ кыһыннары-сайыннары тохтообокко буолара. Өрөмүөн кэмигэр үлэ хаамыытын уонна туох наадатын билсэ хотоҥҥо сырыттахха Паша үлэһиттэрин кытта үлэ-хамнас туһунан кэпсэтэ, быһаарса сылдьарын көрөөччүбүн. Оччолорго үлэ элбэх, үлэһит илии тиийбэт, ханна барыай, барыта эриэ-дэхси буолбат, бу итэҕэс, ити быһаҕас, ол айдаан баар буолааччы. Паша үлэһиттэрин билэрэ бэрт буолан, кинилэр саҥаларын истэн баран кэлин күөйэ-хаайа этэн кэбиһэрэ, тиһэҕэр, күлэн-салан бараллара. Ити үлэлии сылдьан 1974 сыллаахха Дьокуускайга үс сыллаах орто сүһүөх салайар специалистары бэлэмниир техникумҥа үөрэнэ барбыта. Икки сыл буолан баран, 1976 сыллаахха, аны мин эмиэ ити техникумҥа барар буолбутутм. Мин 1975 сыл саас трактористыы сырыттахпына, Японияттан күүлэйдээн кэлбитим кэннэ, Е. А. Тарасов хонуу биригэдьииринэн анаабыта, ит и күһүн бурдук үрдүк үүнүүтүн хомуйбуппут. Онон, соһуччу баҕайы Паша үөрэнэ сылдьар техникумугар барбытым, кини хайыы-үйэ 2-с курска сылдьара. Биирдэ “1000 мелочей” баҕаһыыҥҥа уочаракка турдахпына үс өрө көрбүт саха уолаттар харчы көрдөөн ыктылар, эргийэн баран арахсар аат суох, хата, Паша бииргэ үөрэнэр дьүөгэтинээн кэлэн абыраан тураллар, кинилэр икки ардыларыгар кыбыллан тахсан быыһаммытым. Саҥа куоракка киирбит киһи, арааһа ала-бэлиэ буоллаҕым буолуо, элбэх дьонтон чуо кэлэн миигин моһуоктуу сыспыттара. Кэлин кладовщиктыы сырыттаҕына биирдэ эмэ от кээмэйдии барарбыт, үксүн тус-туһунан сылдьарбыт. Ол кэмҥэ звенолар отторо, моой отчуттар отторо барыта рулетканан кээмэйдэнэр, ньүөмэрдэнэн маска суруллан окко батары анньыллан иһэрэ, үгүс сыралаах, кэлиилээх-барыылаах үлэ этэ, мин үксүн “Минскэй” матассыыкылынан сылдьарым. Паша үлэлиир сылларыгар сүөһү иитиитигэр, бородууксуйаны ылыы көрдөрүүлэрэ сыл аайы тупсан,иитиллэр сүөһү ахсаан өттүнэн эбиллэн иһиитэ бу тэрээһин үлэ үтүө түмүктэрэ буоллаҕа. Онно салайааччы быһыытынан сүүрбүт-көппүт, саҥаны-сонуну олоххо киллэрсибит Прасковья Сергеевна үтүөтэ-өҥөтө эмиэ баар дии саныыбын. Паша үлэлээн да бүппүтүн кэннэ Куула эҥэр бардаххына кинилэргэ сылдьан аһаан, сылаас чэй иһэ-иһэ ирэ-хоро кэпсэтэн кэлэрим. Хайа баҕар нэһилиэккэ үлэни өрө туппут, дьонум-сэргэм, нэһилиэгим туһа диэн умса-төннө үлэлээбит, кэпсэлгэ сылдьар, иһирэх тылынан ахтыллар үтүө дьоннор баар буолаллар. Уолбаҕа биир оннук киһинэн Прасковья Сергеевна Доргуева диэтэхпинэ сыыспатым буолуо, Паша, эдьиий Паша чахчы да оннук үлэһит үтүөтэ, майгылаах бастыҥа этэ.

 

М. Е. Юнчанов, үлэ бэтэрээнэ, алтынньы 2024 с.

 

Ахтыы

Мин 1985 с партия кэккэтигэр киирбитим.
1987 с. бэс ыйыгар Алексеевскайдааҕы  партия райкомун,  оройуон Ситэриилээх комитетын туруоруутунан Уолба нэһилиэгэр олохтоох Сэбиэт председателинэн талыллыбытым.
Нэһилиэккэ 500 тэн тахса киһи олороро.Оскуола, детсад, мед пуункт, почта, кулууп, маҕаһыыннар үлэлэрэ болҕомто киинигэр тутуллара. П. Алексеев аатынан совхоз Уолбатааҕы отделениета сүөһү, сылгы иитиитинэн, сири таҥастаан бурдук ыһыытынан дьарыктанара. Отделение управляющайынан Павлов Е. И. үлэлиирэ.
Кырдьаҕас коммунист, салайар үлэҕэ опыттаах аҕа табаарыспыт Тарасов Е. А. биһиэхэ улахан көмө,  субэ-ама буолара.
Сэбиэскэй бириэмэ көрдөбүлүнэн ыытыллар үлэлэр общественнай тэрилтэлэр көмөлөрүнэн, кыттыыларынан ыытыллара.
Нэһилиэк 6 зонаҕа хайдан, начальниктар талылланнар үлэни сүрүннэһэллэрэ. Общественнай тэрилтэлэр: партийнай, комсомольскай тэрилтэлэр, Бэтэрээннэр сэбиэттэрэ, Дьахтар сэбиэтэ.
Наставниктар сэбиэттэрэ биир сүбэнэн үлэни ыыталлара.
Мин үлэлиир кэммэр бэтэрэннэр сэбиэттэрин, үлэни өрө туппут, мааны майгылаах, ньэһилиэк биир ытыктыыр киһитэ Доргуева Парасковья Сергеевна талыллан үлэлээбитэ.
Актыыбынай чилиэннэринэн Неустроева Е. Н., Винокуров Д. Т., Баишев Н. П. этилэрэ.
Парасковья Сергеевна нэһилиэккэ олорор аҕам саастаах дьон олохторун үчүгэйдик билэрэ.
Оччолорго олоххо туттуллар мал-сал барыта фонданан тыырыллара. Хас да ыалга дьиэ тэрилин туруорсан фонда анаппытын өйдүүбүн.
Бэйэтэ отделение тутаах үлэһитэ буолан баар итэҕэстэри көрө билэ сылдьан сүбэлээн биэрэрэ.
Мин үлэлээбит сылларбар опыттаах, олохтоох каадырдарга тирэҕирэн, ыарырҕатар боппуруостарбар сүбэлэтэн үлэлээн ааспыппар махталлаахпын.

 

Филатова С. Н.