Нохтолоох сүрэхпэр
Дьол тыынын кутаҕын,
Эргийэн кэлэрбэр
Эрэнэ устаҕын!
“Быраһаай, Элиэнэ эбэккэм” 1941 с., атырдьах ыйа

Куйаар сокуоннара уонна поэт Макар Хара дьылҕата
Библияҕа суруллар “Аан бастаан Тыл баара, Тыл Таҥара баара. Тыл Таҥара этэ” диэн. Тыл күүһүгэр, тыл хомуһунугар биһиги өбүгэлэрбит улаханнык итэҕэйэллэрэ, эрэнэллэрэ, тылы сөпкө тутуннахха кини абырыыр-быыһыыр, сөтөҕөйүн таллахха алдьатар-иэдэтэр кыаҕын билэллэрэ. Холобура, улахан аптаах-хомуһуннаах ойууттар, удаҕаттар тыл көмөтүнэн “анараа” дойдуну бэттэх хайыһыннаран “дом” диэн тылынан ыллыктаах тылларын ылыннараллара, алдьархайы антах үтэйэллэрэ. Аны манна сайыҥҥы баар-суох тэрээһиммитин ыһыаҕы эптэххэ чахчы арылхай хартыына тахсар. Ыһыах күнүгэр алгысчыт аал уотун нөҥүө аҕыс хаттыгастаах аламай маҥан күҥҥэ олохтоох Айыыларга үҥэн-сүктэн үтүөнү-кэрэни, этэҥҥэ буолууну тыл көмөтүнэн тардан орто дойдуга түһэрэр.
Биһиги билигин 21 үйэҕэ олоробут. Тыл суолтатын, тыл абырыыр, киһи санаатын күүһэ кыаҕа муҥура суоҕугар итэҕэйбит кэммитигэр кэллибит диэн этиэххэ наада. Хас биирдии киһи ис кыаҕын арыйарга, толору туһанарга дьулуһар кэмэ кэллэ. Онно бастатан туран көмөлөһөөччүбүт тыл буолар. Мин билигин кэпсиэхпин баҕарар хайысхам дьиҥэр түҥ былыргы силистээх-мутуктаах үөрэх буолар. Ол үөрэх биһиэхэ илиҥҥи дойдулартан кэлбитэ уонна кэнники 20-чэ сылга үгүс киһи олоҕун оҥосторугар олук буолбут, күннэтэ туттарга үчүгэй сүбэлэрдээх үөрэх буолар. Кини аата-фэн-шуй үөрэҕэ. Саха дьонугар бастакынан бу үөрэҕи Снежана Тихонова тарҕаппыта, онтон кэннэки талааннаах поэтесса, суруналыыс Ольга Корякина-Умсуура “Соргу үөрэҕэ” диэн бастаан “Далбар Хотун” сурунаалга, кэлин бэйэтэ туһунан кинигэ оҥорон ааҕааччыларыгар бэлэх оҥорбута. Кини кэтээн көрүүтүнэн, бу илиҥҥи Фэн-Шуй үөрэҕэ уонна сахалыы судургутук этиллэр соргу үөрэҕэ дьүөрэлиилэр, иккиэн биир сыаллаах-соруктаах эбиттэр. Ол курдук бу икки үөрэх киһи санаатын күүһүнэн олоҕун хайа баҕарар укулаатын уларытан бэйэтигэр табыгастаах өттүгэр эргитэ тутуон сөп эбит диэн түмүккэ аҕалаллар.
Тыл хомуһунун, айар тыл алыбар ылларбыт суруйааччы дьон ис-иһиттэн билэллэрин киһи саарбахтаабат. Бүгүн сырдатыахпын баҕарар суруйааччым Аҕа дойду улуу сэриитин кыттыылааҕа, 4 сыл усталаах-туоратыгар саа-саадах тутан төрөөбүт норуотун, ийэ сирин көмүскэспит бойобуой эписсиэр, Кыһыл Сулус уордьан кавалера Макар Иванович Кузьмин-Макар Хара. Кини уоттаах сэриигэ бастакы хомуурга 1941 сыл атырдьах ыйын 16 күнүгэр барбыта. Сэриигэ бэбиэскэ тутаат да, ахтар-саныыр алааһыгар Уолбаҕа кэлэн ийэтин Евдокия Варфоломеевнаны, чугас дьонун, аймахтарын кытта көрсөн, бырастыылаһан барбыт эбит. Макар Хара айар үлэтин чорбойор улахан уратытынан кини уот сэрии толоонуттан, окуопаҕа сытан суруйбут буорах сыттаах хоһоонноро буолаллар. Бу туһунан үөлээннээҕэ Саха республикатын народнай поэта С.Тарасов маннык бэлиэтиир: “… кини сэриилэһэр армияттан, уулаах окуопаттан 4 сылы быһа тиһигин быспакка айбыт-суруйбут саха соҕотох поэта да буоллаҕына көҥүлэ…” Поэт сэриигэ ыҥырыллан барарыгар “СЭРИИ” суоһун-суодалын өйдүүрүн да иһин тыыннаах төннөн кэлэригэр сөкүүндэ да быһаҕаһа саарбахтаабат этэ. Ол эрэлэ суруйбут хоһоонноругар арылхайдык көстөр:
Күндүгүн, эбэккэм,
Күөх долгун тыаһыныын,
Алгыы хаал, эбэккэм,
Алааһым кыыһыныын.
Нохтолоох сүрэхпэр
Дьол тыынын кутаҕын,
Эргийэн кэлэрбэр
Эрэнэ устаҕын!
(“Быраһаай, Элиэнэ эбэккэм!” 1941 с., атырдьах ыйа)
Макар сэриигэ 1941 сыл атырдьах ыйыгар барбыта. Айаннаан иһэн тапталлаах өрүһүн киэҥ, модун иэнин таптыы, хайгыы астына көрбүтэ чахчы. Чараас дууһалаах лиирик-бэйиэт дууһата төһө да харааһыннар дойдутун, дьонун кытта бырастыылаһар хоһоонугар өлүүгэ-сүтүүгэ бардым диэбэтэх. Ольга Корякина ааптардаах “Соргу” кинигэҕэ маннык тыллар бааллар: “Соргу – билим (наука). Түҥ үйэттэн бөлүһүөктэр кэтээн көрбүт, үөрэппит хайысхалара. Саха итэҕэлигэр бу барыта баар. Кини көҥөһө көмүс, кырыыламматах алмаас таас курдук… Соргугун искиттэн хайдах угуйан таһаараҕын? … Туох барыта саҕаланар эбит САНААТТАН.” Айар тыл имэҥин, тыл улахан суолтатын билэр, суруйар идэлээх киһи Макар Хара ити соргу үөрэҕэ хайдах үлэлиирин олус үчүгэйдик билэр этэ. Ол иһин кини биир да хоһоонугар өлөн-быстан эрэбин, эрэйгэ-муҥҥа тэбилинним, тыыннаах көрсүбэппит буолуо диэн тыллар суохтар. 1942 сыллаахха балаҕан ыйын 12 күнүгэр суруйбут “Олох иһин охсуһууга” хоһоонугар фашист хааннаах дьайыыларын илэ көрбүтүн суруйар:
Ойуур хатыҥ быыһыгар
Уота-күөһэ сандаарбыт
Хаарыан дьиэбит оннугар
Хара буруо, күл хаалбыт.
Туоһу буолан хороҕор
Турба ордон тураахтыыр.
Сэймэктэммит кыыс оҕо
Сиргэ умса сытаахтыыр…
Ити да буоллар байыас Макар Кузьмин бу хоһоонун маннык тылларынан түмүктүүр:
Бары маны иэстэһэн
Фашистары кыргыахпыт,
Олох, көҥүл, дьол иһин
Охсуһууга кыайыахпыт!
И. Г.Спиридонов “Литературабыт бэҕэһээ уонна бүгүн” кинигэтигэр маннык тылларга тохтоон ааһыаҕыҥ: “Сэрии сылларыгар саха поэттара элбэх ырыаны айбыттара, олор тематикаларынан уонна идейнэй уус-уран хайысхаларынан биирдэр… Сэрии кэминээҕи саха ырыаларын сүрүн пафоһа советскай норуот немецкэй фашизмы утары героическай охсуһуутугар хоһуйууга түмүллүбүтэ. Саха поэзиятыгар бу сылларга Ийэ дойду темата, дойдуну туруулаһан көмүскүүргэ ыҥырыы инники турбута” (с.35). Биллэн турар, суруйааччы идеология тугу этэринэн, былаас ыытар политикатын сүрүн тосхолунан суруйар. Ити эрээри маннык түгэҥҥэ тохтоон сүрүн болҕомтобутун уурдахпытына табыллар — поэт Макар Хара 4 сыл устата сэрии уот ортотугар сылдьан, санаатын күүһүнэн кыайан, айар тылын илбиһинэн араҥаччыланан, үөһэ этиллибит Куйаар сокуоннарын көмөтүнэн (Соргу үөрэҕэ, визуализация техниката) умайан кытыастар аад айаҕыттан тыыннаах ордон дойдутугар кэлбитэ. Поэт Макар Иванович Кузьмин чахчы да дьоллоох киһи. Сэрии устатын тухары куруук инники кэккэҕэ сылдьыбыт эписсиэр, хамандыыр этэ. Хорсун-хоодуот быһыыларын иһин Макар Хара Кыһыл Сулус уордьанынан наҕараадалаабыттара. Кини сэрии устатын тухары биирдэ эрэ бааһырыыны ылбыта, онто даҕаны халымыр соҕус этэ. Поэт саа-саадах эрэ тутан буолбакка, уран тылы батас гынан өстөөҕү утары сэриигэ туруммут саха буойун суруйааччытын быһыытынан сыаналанар.
Бэркиһиибин кутаа уоттан
Хайдах тыыннаах ордубуппун,
Ууну-уоту ортотунан
Сатыы хаампыт уһун суолбун…
Диэн суруйбут строкалары ааҕа олорон киһи эрэ аайы тиксибэт уһун дьоллоох олохтоох поэт дьылҕатын сулуһа, ыҥыра-угуйа тырымныы умайар соҕотох музата сүрэҕин ымыыта, тапталлааҕа Анна Ивановна Егорова нарын, номоҕон мөссүөнэ ахтыллан ааһара тоҕоостоох. Үөһэ этэн аһарбыппыт курдук, эдэр дьон сэрии саҕаланыан эрэ иннинэ ыал буолан олорон истэхтэринэ сэрии ааҥнаан арасхарга күһэйиллэллэр. Тапталлаахтан арахсыы хайдах курдук ыараханын поэт “Саллаат суруктара” поэматыгар ойуулуур:
Саҥардыы да буоллар ыал буолан,
Олоҕу, тапталы кэм билэн,
Барабын, көмүһүөм, кыайыынан
Эргиллэн кэлиэм диэн эрэнэн.

Өһүөтүн таһаарбыт дьиэбитин
Сэрииттэн кэллэххэ ситэриэм,
Уот, буурҕа дьыл ханна тиэрпитин
Ыраах да буолларбын биллэриэм.

Умнума, аҕыйах да буоллар
Дьоллоохтук олорбут күммүтүн,
Тапталбыт эриллэр-мускуллар
Буурҕалаах күннэрэ үүммүтүн.
Бу кылгас холобурга Макар Хара эмиэ визуализация техникатын туттан кыайыынан төннөн кэлиэм диэн таптыыр кыыһыгар эрэннэрбит. Маны тэҥэ саҥардыы тутан саҕалаабыт дьиэбин төннөн кэлэн булгу ситэриэм диэн бигэргэппит.
Онтон бу таптыыр алааһын, Уолбатын хоһуйбут “Күннэр-дьыллар саппаттар” хоһоонугар маннык тыллары булан ааҕабыт:
Санаабыттан арахпат
Кыра оҕо саастарым,
Күөлгэ тамныы бырахпыт
Кырыы хара таастарым…
Умнуллубат киэҥ Уолбам
Унаарыйар алааһа,
Иитиллибит оскуолам
Сырдык кэрэ кылааһа
Ыҥырыытын истэммин
Охсуһууга күүрэбин…
“Соргу” кинигэбитигэр сигэннэххэ, маннык тыллары ааҕабыт: “Санаа күүһэ. Соргу үөрэҕин бастакы хардыыта – санааны сааһылааһын… Ыра санааҕын барытын кэчигирэччи суруй. Тус бэйэҕэр сыһыаннааҕы… Иккис хардыы: санааҕын салгыҥҥа ыйаан кэбиһимэ. Хас биирдии санааҕын санан” диэн. Нууччалыы тылынан бу этиллибити техника визуализации диэн ааттыахха сөп. Ону маннык тыллартан бигэргэттэрэбит:
Ити иһин оҕо саас
Дьолун, чиэһин хоһуйдум.
Таптыыр ийэм киэҥ алаас
Дьолун симии тоһуйдун.
Оҕо сааспын аһарбыт
Сайылыкпар тиийиэҕим,
Дьэҥкир маһа саһарбыт
Дьиэбэр үөрэ киириэҕим.
(Н-скай чаас. 1942 сыл, балаҕан ыйын 13 күнэ)
Маннык сэрии кэмигэр суруйбут хас биирдии хоһоонугар поэт тыыннаах төннөн кэлиэм диэн санаатын этэр тыллара — түп тыллар (аффирмация) диэн буолаллар. Маннык тыллар Макар Хара хоһоонноругар үгүстэр. Түп туһунан Умсуура эппитин манна киллэрэр тоҕоостоох: “Түп-соргу үөрэҕин үһүс хардыыта. Бэйэҕэр бэйэҥ, доргуччу эбэтэр сибигинэйэн, ситиһиини баҕарар буоллаххына, ол аата-түп. Ону омуктуу “аффирмация” диэххэ сөп. Санаа ньэгирэ (энергия) дорҕоон нөҥүө күүскэ хамсыыр”. Маннык түп этиммит хоһоонноругар киллэриэххэ сөп: “Быраһаай, Элиэнэ эбэккэм”, “Олох иһин охсуһууга”, “Күннэр-дьыллар саппаттар”, “Сайын”.
Техника визуализации диэн ааттыыр санаабыт санааны оҥорон көрүүгэ олоҕуран, биһиги түгэммитигэр сэрииттэн номнуо тыыннаах төннөн кэлбити ойуулуур хоһоонноругар манныктары киллэриэххэ сөп дии санаатым: “Күннэр-дьыллар саппаттар”(1942 с), “Иннибэр элэҥниир”(1942 с), “Коптилка”(1943 с), “Сайын”(1943 с), “Оччоҕо”(1943 с), “Тиийдилэр эн ырыаҥ тыллара”(1944 с).
Онтон Снежана Тихонова-Айыына “Секреты успеха детей” кинигэтигэр маннык суруйар: “Слова-мысли-эмоции-действие-судьба. Да, именно по такой схеме формируется наша судьба. Слова формируют мысли и эмоции. Мысли и эмоции формируют действия. Действия формируют судьбу.” Бу этиилэри холбуу тутан өйдөөтөххө маннык: поэт, буойун, бойобуой эписсиэр Макар Иванович Кузьмин-Макар Хара унньуктаах 4 сыл устата уот сэрии ортотугар сырыттар да тыыннаах хаалан таптыыр ийэтигэр, кэргэнигэр тиийиэхтээҕин туһунан саарбахтаабат этэ.
Бу туһунан суруналыыс Макар Хара чугас аймаҕа Анисия Иевлева маннык тыллары суруйан бигэргэтэр: “кырдьыга да, бачча үчүгэй тутуллаах, хомоҕой тыллаах, барыта тэҥ олуктаах, нарын таптал иэйиилээх, үрдүк патриотическай күүрүүлээх хоһооннору, байыаннай, гражданскай лириканы, кырыктаах кыргыһыы уот толоонугар сылдьан, уулаах окуопаҕа сытан, кыл түгэнигэр хайдах айан кэбиспитэ буолуой диэн киһи сөҕөр. Бука, итинник ыксаллаах, тыҥааһыннаах түгэҥҥэ дьиҥнээх поэт эрэ ол үрдүк аналын дьэҥкэ өйдүүр киһи, дойдутун туһугар долгуйан, тыл күүһүнэн тэҥҥэ охсуһан, бар дьонугар кыайыыга эрэли саҕаары, тиһигин быспакка айара-суруйара буолуо”.
Көтүмэх соҕустук да буоллар, биһиги чулуу биир дойдулаахпыт буойун-поэт, суруналыыс, тылбаасчыт Макар Иванович Кузьмин-Макар Хара айар үлэтин сырдаттыбыт. Сырдатыыга суруйааччыны Куйаар сокуоннарын чахчы баһылаабыт, билбит (ол биһиги, сахалар, төрүт үөрэхпитигэр-Аар айыы үөрэҕигэр-суруллубатар да эппитигэр-хааммытыгар ийэбит эмиийин үүтүн кытта иҥэн сылдьар үөрэх) киһи быһыытынан көрдүбүт. Уоттаах сэрии иэдээнигэр 4 сыл устата төһөлөөх үгүс киһи өлбүтэ-сүппүтэ, кэлиэкэ-имбэлиит буолбута буолуой? Ол үлүгэр халбас-харатыгар сылдьан өлүү-тиллии кирбиититтэн Макар Хара тыыннаах ордон кэлбитин сүрүн аргуменынан кини санаатын күүһэ, тыл илбиһигэр эрэлэ этэ диэн түмүк оҥордубут. Сөптөөҕүн-сыыһатын ааҕааччым, эн бэйэҥ сыаналаа.

Екатерина Рахлеева, Макар Хара аатын сүгэр Уолба библиотекатын үлэһитэ.