Уолбаттан үүммүтэ.
Уолба Саха сирин киин улуустарын 16 тыһыынча алаастарыттан биирдэстэрэ. Былыр тобус-толору уулах улуу күөл эбит. Уу оҕуһа мааман кыыл күөлтэн тахсан били сири тоҕу хаампыт сиринэн уу тоҕу солоон Таатта үрэххэ суккуллубут, көҥүс үөскээбит. Онтон бэттэх Хамньыкы уонна Мээтээн (Чуучааны) үрүйэлэргэ саас аайы кутар уулара тохтообокко ааһар буолан күөл уолбатыйбыт диэн үһүйээни кэпсииллэрин оҕо сылдьан истэрим.
Уолба 30-с сылларга диэри Дьөҥкүүдэй Уолбата, оттон нэһилиэгэ Дьөҥкүүдэй дэнэрэ. Бука нэһилиэк төрдө-ууһа буолбут ытык киһи аата иҥэн уларытыллан сурукка киирэн былыргы аата умнуллан эрдэҕэ.
Былыр Уолбанан тэргэн айан суола ааһара. Өймөкөөнтөн Кириэс-Халдьаайынан кэлэн Хамньыкы үрэҕинэн Баайаҕалыыр, Тандалыыр, Дьокуускайдыыр айанньыт Уолбаҕа Омуос баайга хонон-өрөөн, көлөтүн сынньатан ааһара диэн кэпсииллэр. 90-тан тахса сыллааҕыта Семен Аянитов – Төҥкөрөөһөй оҕонньор балаҕаныгар манна маҥнайгы оскуола аһыллыбыт. Кэлин Сэбиэскэй кэмҥэ алта нэһилиэк күүһүнэн саба түһэн Уолба алаас булгунньаҕын арҕаа өртүгэр саҥа оскуола тутан Саха АССР Наркомун уурааҕынан Ленин аатынан ааттаабыттар. Оскуола кэлин элбэх киэн туттар дьоннордоммут. Холобура, манна үөрэммит эдэр кыыс Агафия Феоктистовна Сысолятина 1925 сыллаахха Саха сирин дьахталларын 1-кы съезтэригэр делегатынан талыллыбыт. Кини кэлин уһун сыллар усталарыгар учууталлаабыта, дьахталлар 70-80-с сыллардааҕы съезтэригэр ыҥырыылаах ыалдьыт быһыытынан сылдьыталаабыта. Уолба оскуолата киэн туттар үлэһитэ буолбута.
Гражданскай сэриигэ дьоруойдаабыт, кэлин үөрэхтээһиҥҥэ өрө күүрүүлээхтик үлэлээбит, хас да оскуоланы сүүрэ-көтөн туттарбыт аатырбыт-сураҕырбыт Г.В.Егоров оҕонньор ыһыахха кэлэ сылдьан куолутунан уоттаах-төлөннөөх тыл этэн барбыт. Кэлин Саха АССР үтүөлээх учуутала, Ленин уордьан кавалера буолбут Семен Мефодьевич Кочкин дириэктэрдии олорон оскуоланы Н.К.Крупскаяны кытта сибээстэһиннэрбит. Онтон сиэттэрэн оскуола, улуус салалталарын эппиэтинэһэ республика таһымыгар тиийэ муҥутуурдук үрдээбит. Үөрэх-иитии үлэтэ үрдүктүк таһымнаммыт.
Оннук историялаах сэттэ кылаастаах оскуоланы Николай Васильевич 1952 сыллаахха бүтэрбитэ, салгыы Ытык-Күөл орто оскуолатыгар биһигинниин биир кылааска үөрэммитэ. Уолба оскуолатын араас сылларга бүтэрбиттэртэн түөрт төһүү учуонай (Егоров Н.В., Винокуров И.П., Нелунов А.Г., Голиков И.А.) үүнэн тахсыбыт.
Эдэригэр Уолбаҕа учууталынан үлэлээбит 85 саастаах ытык кырдьаҕас С.В.Винокуров кэпсииринэн, 1930 сыллаахха Таатта улууһа тэриллэригэр улуус киинин Уолбаҕа олохтуохха диэн П.А.Ойуунускай, М.К.Аммосов кыттыылаах Баайаҕаҕа буолбут улахан мунньахха мөккүөр тахсыбыт. Улуус ситэриилээх кэмитиэтэ кылгас кэмҥэ Уолбаҕа үлэлии сылдьыбыт. Уолба улуус сирин ортото дииллэр эбит. Киэҥ киэлилээх, кэрэ көстүүлээх айылҕалаах үтүө дойдуну онно төрөөбүт бэйиэт Макар Хара “Унаарыйар киэҥ Уолбам” диэн хоһуйбут хоһооно дэлэҕэ да уостан түспэт ырыа буолан ылланыа дуо! Николай Васильевич итинник үтүө эйгэҕэ улааппыта, оччотооҕу Сойууска биллибит оскуолаҕа үөрэммитэ, олох дабаанын дабайар маҥнайгы хардыытын оҥорбута.
Химик учуонай кэлин сылларга бэйэтин сүрэҕин баҕатынан ылсыһан, дьүккүһэн туран уонча бэчээтинэй илиис кээмэйдээх химия оскуолаҕа туттуллар тиэрминнэрин маҥнайгы сахалыы быһаарыылаах тылдьытын А.О.Корякиналыын оҥорон 2000 сыллаахха бэчээттэппиттэрэ. Оскуолаҕа 9-с, 10-с, 11-с кылаастарга үөрэтиллэр химия үс кинигэтин сахалыы тылбаастаан бүтэрбитэ. Онтон биир кинигэ бэчээккэ тахсыбыта. Николай Васильевич тыа сиригэр төрөөбүт-үөскээбит буолан саха тылын үчүгэйдик билэрэ. Кини тоҥууну тыыран суруйбут быһаарыылаах тылдьыта, мин сыаналыырбынан, үрдүк таһымнаах үлэ. Көннөрү холонуу эрэ холобура буолбатах. Наука сахалыы “саҥарар” кэмэ кэллэҕинэ кэнники салҕааччыларга химия салаатыгар тирэнэр тирэх буолуоҕа, оттон Николай Васильевич маҥнайгы олук охсооччу быһыытынан аата умнуллубакка историяҕа хаалыаҕа.
Сахалартан химияҕа иккис профессор Н.В.Егоров 60 сааһын туоларынан сибээстээн нууччалыы хаһыакка таһаартараары “Химия в 21 веке” диэн ааттаан интервью ылбытым. Биирдиилээн киһи үбүлүөйүгэр аналлаах матырыйаал улахан хаһыакка тахсара уустук буолааччы. “Якутия” хаһыат “Учительский вестник” хаһыакка ыыттыбыт диэн биллэрбитэ. Онно тахсыбытын-тахсыбатаҕын билбэккэ хаалбытым. Кэпсэтиибит маннык буолбута:
— Николай Васильевич, Вы человек редкой профессии – специалист по органической химии. Что можно сказать о роли этой науки для будущей Якутии?
— В целом для планеты Земля грядущий 21 век будет веком биотехнологии, генной инженерии с химическим уклоном. Как мы все знаем, многие виды природных ресурсов не восполняются, а истощаются. Количество жителей Земли за каждые 50 лет удваивается. Следовательно, потребности в пище, одежде, предметах быта в столько же раз увеличивается.
Если сказать о нашей Республике Саха, то она богата нефтью, природным газом, углем и лесом. Это богатство пока используется только как теплоэнергетическое сырье. Иными словами, все это идет на топку котлов. Ведь из этого сырья можно производить многие тысячи, не оговорился, тысячи и тысячи видов промышленных и бытовых товаров повседневного потребления — начиная от водопроводных труб, кончая белковыми продуктами. Методами органической химии из природных и органических соединений можно получить синтетические материалы и пластмассы, органические кислоты и “прыгающее вещество”- каучук, лекарственные и моющие вещества, удобрения и ядохимикаты, этилен и ацетилен, спирты и красители, в большом количестве кормовые белки для скота и.т.д. Короче говоря, в ближайшем будущем для нашей республики придет время нефтехимии и лесохимии!
-Николай Васильевич, все это будет у нас в будущем. Но когда-то с чего-то надо будет начинать. Что делается в настоящее время для начала?
Сперва надо готовить специалистов. Для этого пять лет тому назад в Министерстве образования России Якутский государственный университет получил лицензию на открытие нового отделения по подготовке специалистов химии. Мне со своими коллегами – единомышленниками приходилось долго добиваться решения этого перспективного вопроса. Но не позади. В этом году состоится первый выпуск. Выпускники получат диплом по трем специализациям: химик-аналитик, химик-технолог-инженер и преподаватель химии. Это будет первый шаг.
Кроме этого, в республиканском колледже (бывшая республиканская физматшкола) имеется специальный биолого-химический класс. Вне школьной программы с несколькими учениками этого класса я занимаюсь индивидуально.
-Недавно проводилась Республиканская олимпиада школьников по химии. Участвовали ли Ваши учащиеся в этой олимпиаде?
-Да, участвовали. Трое из них заняли первое, второе и четвертое места. Впереди предстоит Международная олимпиада по химии «Туймаада- 98» мне хочется, чтобы там достойно участвовали юные химики нашей суверенной республики.
-Вы, Николай Васильевич, родом из сельского поселка Уолба Таттинского улуса. Родители были колхозниками. А их сын стал ученым по органической химии. С 1972 года — доцент, а с 1995 – профессор. Ваши лекции слушают около 350 студентов четырех факультетов ЯГУ и мединститута. 32 долгих года проработали на этой ниве старшим преподавателем, зав. кафедрой высокомолекулярных соединений и органической химии. Тысячи ваших воспитанников, в том числе пять кандидатов наук по химии, врачей, учителей, работают в разных уголках республики и России. Добрым словом и благодарностью помнят Вас. Имеете более 40 научных, в том числе 8 научно-методических опубликованных работ. Имеете авторское свидетельство по получению органических соединений, точнее спиртов, по новому, найденному Вами способами. Чем можно объяснить такую богатую Вашу биографию?
— объясняется очень просто — интернатом, бесплатным обучением в школе, вузе, аспирантуре и преданностью к своей работе учителей 1-7 классов послевоенных лет. Я благодарен своей матери и учителям Д.Д.Матвееву, Т.С.Таппырову, У.В.Хоноеховой, А.В.Хоноеховой, И.Ф.Рахлееву, А.П.Слепцовой, директору Уолбинской семилетней школы Г.Ф.Нелунову. Без их примера нравственной чистоты и отношения к труду, без интерната я не мог бы подниматься по ступенькам учебы в послевоенные годы. Продолжал учебы в Ытык-Кюельской средней школе, затем поступил на естественный факультет Якутского пединститута (позже БГФ ЯГУ). У всей якутской молодежи тех лет были огромное желание учиться, упорство и старание в учебе. ЯГУ окончил в 1959 году. Мне было тогда 21 год. Тогдашний ректор ЯГУ профессор А.Е.Мординов, как философ, смотрел далеко вперед – готовил местные научные, технические кадры. Ректоратом ЯГУ я был направлен в аспирантуру химического факультета Иркутского университета, а поскольку окончил БГФ ЯГУ по специальности «Биология», мне пришлось в течение года доучиваться на химфаке, сдавать около 20 экзаменов и зачет по химии, «показать годность» к химической науке. Мне повезло – попал к одному из выдающихся представителей всемирно известной школы химиков — органиков академика А.Е.Фаворского члену-корреспонденту АН СССР профессору М.Ф.Шостаковскому. В это время была опубликована моя первая научная статья. Только после этого меня приняли в аспирантуру. Таким образом, путь к химической науке был довольно сложным и тернистым – преодолен желанием учиться и упорством.
Окончив аспирантуру, два года работал в Иркутске по специальности. Затем в 1966 году был приглашен на свой родной БГФ. Со своим крестным отцом М.Ф.Шостаковским в соавторстве имею полтора десятка работ, опубликованных в центральных журналах.
-Как мы знаем, в 1966 году в г. Смоленске был издан учебник химии 9-го класса средней школы в Вашем переводе на якутский язык. С чем связана такая работа, хобби или инициатива?
-это требование времени- социальный заказ. Как Вы знаете, в республике был принят закон о государственном статусе якутского языка. Разработана региональная концепция школьного образования. Поэтому по велению сердца занимался и занимаюсь переводческой работой. Перевод учебников химии 10, 11 классов в рукописи закончил. Составил «Русско-якутский толковый словарь школьных терминов химии» объемом около 10 печатных листов, который находится в книжном издательстве «Бичик».
-Можно ли спросить о Вашей семье и хобби?
-Супруга Галина Гаврильевна более 30 лет преподавала немецкий язык в ЯГУ. С ней вырастили троих детей. Все специалисты с высшим образованием, работают, имеют свои семьи. Имеем 5 внуков. А насчет хобби увлекаюсь шахматами. Имею первый спортивный разряд. Многократно участвовал в соревнованиях ЯГУ и города Якутска. Как сельский уроженец люблю охотиться, быть на просторах природы, особенно в родном и близком моему сердцу алаасе Уолба, речке Хамньыкы, находящихся в 33 км. севернее Ытык-Кюеля, центра Таттинского улуса».
Бу кэпсэтиигэ кини химия курдук уустук наука кирилиэһин хайдах дабайбыта бэрт кэрэхсэбиллээх. Үөрэххэ кыһамньы, дьулуур, тулуур холобура буолуон сөп дии саныыбын.
Николай Васильевич химияҕа быһаарыылаах тылдьыта үйэлэри уҥуордуо, аатын ааттатыа диэн эрэнэбит.
Биһиги, онуһу бииргэ бүтэрбиттэр, биэс сыл буола-буола уонна атын араас үбүлүөйдэрибитигэр хаһыат таһаарааччыбыт. Онно хоһооннор, араас анабыл көрдөөх күпүлүөттэр баар буолааччылар.
1990 сыл бэс ыйын 22 күнүгэр оскуоланы бүтэрбиппит 35 сылынааҕы көрсүһүүгэ таһаарбыт хаһыаппытыгар “Коля Егоровка” диэн ааттаах тургутан көрөр маннык күппүлүөт баар:
-Ыллаа диэтэххэ ыллааччыгын, сырсыах диэтэххэ сырсааччыгын. Шахматтаан кыайааччыгын, хайа бүгүн туохтааххыный?
1985 сыллаахха эмиэ бэс ыйынааҕы көрсүһүүбүт хаһыатыгар “Табаарыстыы таабырыннаах хаадьы-оонньуу хоһооннор” күппүлүөттэрэ дьэрэлиспиттэр:
Өрүү үтүө үлэһит,
Быыһыгар аны баарысчыт,
Дьүрүһүтэр-дьириһитэр
Дьикти-кэрэ куоластаах-
Курустаал иһит ыллаһар,
Лыҥкыныы дьириһийэр,
Сүрэх кыла таарыллан
Дууһа иэйэ долгуйар,
Хаппыт хатыҥ көҕөрөр.
“Эписсиэрдэр, даамалар”
Эппэҥнэһэн ылаллар.
Эҕэрдэлии таарыйа кини кимин таайыҥ эрэ.
Итинниктэргэ кыттан дуу, көҕүйэн дуу, хаалсымаары дуу Николай Васильевич кэлин хоһоон суруйан аҕалар, кэһиилээх кэлэр буолбута. Уһун, сороҕор лирикэлээх, сороҕор бөлүһүөктээһиннээх хоһооннор буолаллара. Ардыгар машинкаҕа бэчээттээн аҕалара. 2000 сылы көрсө “Үөлээннээхтэрбэр” диэн ааттаан барыбытыгар анаабыт хоһоонун саҕаланыытыгар суруйбут:
Үйэлэргэ үтүрүйсүүлэрэ,
Тыһыынчалар хабырыйсыылара,
Хайаан да сүдү буолуохтаах,
Улуу кэми үөскэтиэхтээх!
Саҥа дьылы, саҥа дьолу,
Саҥа үүнэр үйэни
Саха сиэрин тутуһан,
Уохтаах саман кымыһынан
Уруйдаһан көрсүһүөх!
Итинник саҕалаан баран С.М.П.-га анаабыт күппүлүөтүн ааҕыаҕыҥ:
Сэттэ уоннаах киһи диэбэт
Сэбэрэтэ куруук сэргэх,
Толоон, тайҕа хаарын кэһэр
Хайыһара оһуор анньар.
Дьэ, итинник күө-дьаа буолар, хоһоонунан хаадьылаһар, кэмтэн-кэмҥэ көрсөн ааһар буоларбыт — бииргэ онуһу бүтэрбиттэр. Николай Васильевичпыт уһуннук көрдөһүннэрэ барбакка ырыаны тардан кэбиһэрэ. Икки Россия суруйааччылаахпытыттан “бараан түүтэ баттахтаах Баһылайбыт” күннүүрэ… поэма курдук хоһооннору суруйан аҕалан салыннарара. Оттон Иван Сысолятин мүчүк гына-гына дөрүн-дөрүн көрдөөҕү булан быктарара. Ити “бараан түүтэ баттах” кини тыллара.
2002 сыл күһүнүгэр Ытык-Күөл орто оскуолата 100 сааһын туолар үбүлүөйүгэр Дьокуускайтан ахсыа буолан тахса сылдьыбыппыт. Доҕотторбутугар:
-Ахтылҕан атын миинэн
Айаннатан кэллибит, — дэспиппит.
Үбүлүөй икки күн буолта. Компьютерга бэчээттээн кылааспыт аатыттан хас да миэтэрэ уһуннаах хаһыат таһааран оскуолабытыгар илдьэн ыйаабыппыт. Хайҕал бөҕө буолбута. Испииһэктээн көрбүппүт биһиги кылаас 36 кинигэни суруйан бэчээттэппит эбиппит. Бэйэбит да сөхпүппүт. Тустаах үлэбит таһынан үлэлээбит син кэннибитигэр хаалар кэриэстээх эбиппит. Үбүлүөй кэмигэр биһиги 18 буолан көрсүбүппүт. П.С.Филатовпыт киинэҕэ уһултаран биирдии бэйэбитигэр кассета оҥорторбуппут. Ити Николай Васильевичпытыныын тиһэх бииргэ сылдьыыбыт эбит. Дьылҕа Хаан ыйааҕа кытаанах!
Уолбаттан үүммүт доҕорбутун өйдүү-саныы сылдьыахпыт.

К.Н.Гурьев, СР үтүөлээх геолога, журналист. 2003 сыл.