Макар Хара ырыа буолбут хоһоонноро

  

Арҕаа ааһа турдулар

Күн Дьирибинэҕэ

(Макар Хара тыллара, Н. Бойлохов мелодията, Р. Борисов тупсаран оҥоруута)

 

Үөрдүм саха ыччатын

Өргөс кылаан ырыатын

Арҕаа баран иһэммин

Аара бүгүн истэммин:

Бэркэ таптыыр биэбэккэм,

Биэстэ эстэр бинтиэпкэм!

Ыстыыктыыра кылбаҥныы,

Ыллаатылар сахалыы,

Бигэ тылы этэрдии,

Бирисээгэ биэрэрдии,-

Миигин эрэн, биэбэкэм,

Биэстэ эстэр бинтиэпкэм!

Аргыс, доҕор буоллулар,

Арҕаа ааһа турдулар

Силлиэ сэрии сыллара

Сирилэппит тыллара, —

Бэркэ таптыыр биэбэккэм,

Биэстэ эстэр бинтиэпкэм!

1942 сыл, атырдьах ыйа.

 

Доҕорбор

(Макар Хара тыллара, М. Н. Жирков мелодията)

 

Санаттын бу ырыа ол кэми,

Сайыҥҥы намыын түүн чуумпутун.

Чуумпуну аймаабыт этиҥи

“Тугуй?” диэн эн миигин кууспутуҥ.

 

Ол онтон унаар күөх айылҕам

Уйгууран, уһуктан кэлбитэ.

Долгуйан, абаран-сатаран,

Туох буолтун сүрэхпит билбитэ.

 

Ыстыыкка бөрүөбүн солбуйан,

Ыраатар, мин барар буолбутум

Санньыйан, доҕорум, долгуйан,

Санныбар тайанан турбутуҥ.

 

Эрэллик эн көрөн бараҥҥын,

Истиҥ дьиҥ санаабын билбитиҥ.

Илиибин ыгатык тутаҥҥын

Эн онно бу курдук эппитиҥ.

 

— Санаама фроҥҥа барарбар

Санааргыы саарбахтыы хаалар диэн.

Эрэнэ хаалабын эн тускар.

Этэҥҥэ, кыайыынан эргиллиэҥ!..

 

Кытыастар уотунан кырбаһар

Кыргыһыы суолугар аргыһым, —

Күндүтүк, кэрэтик санаһар,

Көмүһүөм, ол үтүө алгыһыҥ!

1941 сыл, балаҕан ыйа.

 

Дьикти чуумпу түспүт дии

(Макар Хара тыллара, Х. Максимов, Е. Барашков мелодиялара)

 

Чуҥкук киэһэм эрэйдии,

Дууһабын түөкэйдии

Тунал ыйа күүлэйдии,

Тула өттүм бүтэйдии

Чуумпурбута дьикти дии!

 

Таптал дьолун билгэлии,

Тахсан бииргэ күүтэрдии,

Лабаалара тэлимнии

Нарын хатыҥ күөгэҥнии

Талбаарбыта бэрдин дии!

 

Тэһии сүрэх тиҥиргии

Тэбэр тыаһын иһиллии,

Тэһийбэккин билбиттии,

Тиэтэйимэ диэбиттии

Дьикти чуумпу түспүт дии!

 

 

Ийэ ырыата

(Макар Хара тыллара, Лука Турнин мелодията)

 

Ыл утуй, түү кынат түүн күөйэн,

Ырыабын ыллыыбын биэбэйдии,

Түннүкпүн аспытым, Сир ийэм

Түүннээҕи халлаана бэрдин дии!

 

Сир ийэм ибиирдии тыалырар

Сиккиэрэ суорҕаҥҥар суулаата.

Ороҥҥун өҥөйөн ый кутар

Уоттара уоскуттан уураата.

 

Сарсыҥҥы күннэриҥ тахсыаҕа,

Сардаҥа сыттыккар түһүөҕэ,

Доҕоруҥ күөрэгэй ыллыаҕа,

Туруй дии дьурулуу көтүөҕэ.

 

Көтүөҕүҥ эн эмиэ улаатан,

Күн сирин иилэрин эргийиэҥ,

Сулуска да тиийэ ыраатан.

Соргулаах суоллары тэлэйиэҥ…

 

Ыл утуй, түү кынат түүн күөйэн

Ырыабын ыллыыбын биэбэйдии,

Түннүкпүн аспытым, Сир ийэм

Түүннээҕи халлаана бэрдин дии!..

 

Кремль сулустара

(Макар Хара тыллара, И. Слепцов мелодията)

 

Көстөллөр ол сырдык сулустар

Күн сирин ханнык да өттүттэн,

Кэскилбит уоттара кытыастар

Кремль чыпчаалын үрдүттэн.

 

Октябрь күнүттэн ыла ол,

Ол сырдык сулустар тыктылар,

Төрөөбүт дойдубар көҥүл, дьол

Төлөннөөх кыымнарын ыстылар.

 

Муораҕа уот маяк кэриэтэ

Муннарбат эркээйи буолтара,

Улуукан кыайыыбыт бэлиэтэ –

Ол сырдык сулустар уоттара.

 

Кыйданна халыйбыт хара дьай,

Кыайыыбыт күлүмэр күн устар,

Сандаара турдуннар чаҕылхай

Саргылаах ол сырдык сулустар.

 

1947с.

 

Кыталык

(Макар Хара тыллара, З. Винокуров мелодията)

 

Кыраман ыраах дойдуттан

Кылбаҥ маҥан кыталык

Кыырай халлаан кырсынан

Кырыйа көтөн кэлбитэ.

Кыргыс хааннаах хонуутун

Кырыытынан эргийэн,

Кыҥкыр-лыҥкыр саҥаран

Кылбалдьыйа көппүтэ.

 

Өлгөм үрүҥ илгэнэн

Үллэ турар үрэхтээх,

Аҕырбатах арыынан

Алла турар алардаах,

Иитиллибит, үөскээбит

Эҥсилгэннээх Элиэнэм

Эҕэрдэтин эппитэ

Эриэккэһин эбитин.

 

Кыһыл көмүс кумахтаах

Кырыы үрдүк хайаттан,

Дьоллоох үтүө олохтоох

Туруу бараан дойдуттан,

Арҕаа алгыы атаарбыт

Аймах дьонум айхалын

Кэһиэҕирбэт куолаһа

Кэпсээбитэ кэрэтин.

 

Кылбаҥ маҥан кыталык,

Кыргыһыылаах кытылтан

Алаас, алаас аайытын

Айхалбытын тиэрдээри

Эҕэрдэлии элиэтээн

Илин кэлэн ааспытын,

Окуопаҕа сытаммын

Одуулаһа хаалбытым.

1944 сыл, бэс ыйа

 

 

Кырдьык да кыталык курдуктар

(Макар Хара тыллара, Х. Максимов мелодията)

 

Айаннаан иһэммин көрбүтүм

Аара үөр кыталык түспүтүн,

Сааһыта суохпун да, үөмпүтүм,

Саас бэлэх биэртинии үөрбүтүм.

 

О, кылбаҥ кыталык үҥкүүтүн,

Уйулҕам долгуйбут үөрүүтүн

Кэлин да сэһэнэ бараммат,

Ким көрбүт умнуоҕун сатаммат.

 

Иккиһин кыталык үҥкүүтүн,

Эгэлгэ ол үҥкүү көтүүтүн

Дьикти биир концертка көрбүтүм,

Дьэргэтэр дэгэтин сөхпүтүм.

 

Кырыыппа тыаһынан үктэнэн,

Кыталык үҥкүүтүн түһэрэн,

Кылбаара устубут кыргыттар

Кырдьык да кыталык курдуктар.

 

 

Сардаҥалаах аартыгынан

(Макар Хара тыллара, А. Егорова мелодията)

 

Эҕэрдэлии чаҕылыйар

Эйэ күнэ сир аайы,

Сахам сирэ дабайар

Сардаҥалаах аартыгы.

 

Чэйиҥ эрэ, киэҥ тунаар

Дьикти баай кыраайбытын

Өлүөнэ баалыныы түллэр

Үлэнэн аатырдыаҕыҥ!

 

Аартыктарбыт кирбиилэрэ

Арылыйа сырдыыллар,

Хоту халлаан иилэрэ

Кустук буолан курдууллар.

 

Туналҕаннаах туундараттан

Тойуктарбыт кутуллар,

Тайылҕаннаах тайҕаттан

Талааннарбыт арыллар.

 

Сахам сирин сарсыҥҥыта –

Саҥа кыайыы сырдыга.

Арҕаа, илин аатырдын

Алмаас, көмүс дойдута.

 

Ыҥырдылар үүнэр күннэр

Ырыа, үлэ күргүөмэр,

Ырыаларбыт көттүннэр

Ыраас халлаан күлүмэр.

 

Сахалар фроҥҥа бараллар

(Макар Хара тыллара, И. Филиппов мелодията)

 

Тибиилээх-тиһиктээх суолларга

Дирбиэннээх кыайыыга тириэрдэр

Тимир күүс колонна субуйда.

Саталаах-буурҕалаах сахтарга

Санааны кынаттыыр, күүһүрдэр

Сахалыы ырыабыт дуорайда.

 

Уордайыы кыымын тыал күөдьүтэн,

Ол тыйыс, урааҥхай сахалар

Охсуһа, кыргыһа бардылар.

Дойдуну, олоҕу киэргэтэр

Толооннор, хайалар, тайҕалар

Дьоллорун көмүскүү турдулар.

 

Кэтит киэҥ киэлитэ тунааран,

Кэскилин дойдубут санатан,

Кэхтибэт күүстэри туруорда.

Кыайыылаах былааҕа кылбааран,

Кыргыһыы толоонун сырдатан

Кытыаста, тэлимнии тыалырда.

 

Тойону, торҕону самнаран,

Нууччалар көмөнү оҥорон

Сахалар дьолбутун булбуппут.

Көҥүлбүт, олохпут барҕаран,

Күн сирдьит эппитин толорон,

Күүһүрэн-уоҕуран турбуппут.

 

Уруу-хаан үөлээннээх доҕордуу

Узбектар, буряттар, нууччалар

Биир улуу дьыалаҕа кытталлар.

Силлиэни-буурҕаны хотойдуу

Силэйбит-сиргэйбит сахалар

Сидьиҥнэр биистэрин кыргаллар.

 

Ленин куоратын таһыгар

Элиэнэ эбэккэм биэрэгин

Эрдээхтик көмүскүү тураллар,

Олохпут, дойдубут туһугар

Ол иһин фроҥҥа билигин

Урааҥхай сахалар бараллар.

 

Саа, пушка тыаһыттан сатаран,

Саргылаах кыайыыга ыҥыран,

Сахалыы ырыабыт дуораһый!

Өһөх-хаан өстөөҕү самнаран,

Үөскээбит дойдубут барҕаран,

Өркөн күн, кыайар күн чаҕылый!

 

(Н-скай батальон)

 

Тааттабар

(Макар Хара тыллара, А. Свешников мелодията)

 

Тапталлааҕым, сынньалаҥҥар

Тахса сылдьыый Тааттабар,

Ымыы чыычаах тахсар суолгар –

Ыллыыр айан аартыгар.

 

Күүтэр сүрэх тойугунан

Көстөөх сиртэн көрсүөҕүм,

Алаастарым тыала буолан,

Аргыстаһа көтүөҕүм.

 

Нарын саҥа ырыаларгын

Тааттам истэ илигин,

Саастыы тэгил хатыҥнаргын

Санаан ааһар инигин.

 

Тиийэн кэлэр суолгар иһэн

Дьэдьэн угун тэлгэтиэм,

Отонноһон, ынах ыаһан,

Оҕо сааскын эргитиэҥ.

 

Тапталлааҕым, сынньалаҥҥар

Тахса сылдьыый Тааттабар,

Ымыы чыычаах тахсар суолгар –

Ыллыыр айан аартыгар.

 

Тапталлаах куоратым

(Макар Хара т ыллара, Г. Григорян мелодията)

 

Тойукка киирбит киэҥ Туймаада

Тунаарар хочотун сандаарда

Тахсыбыт күннэриҥ чаҕылхай,

Тапталлаах куоратым Дьокуускай!

 

Дьол, эйэ куората буолаҥҥын,

Норуотум тапталын ылаҥҥын

Чүөмчүлүүр киэҥ суолуҥ арылхай,

Төрөөбүт куоратым Дьокуускай!

 

Ийэ буор сиргиттэн тирэнэн,

Этээстэн этээскэ үктэнэн

Үүнэр күн күлүмэр өрө дай,

Үөскээбит куоратым Дьокуускай!

 

Аларгын көҕөрдөн-наҕардан,

Алмаастаах кыраайбыт аатырдан,

Оһуордаах-ойуулаах оҥор, ай,

Уйгулаах куоратым Дьокуускай!

 

Киин Улуу Москва куораттыын

Кэхтибэт кэрэ биир дьылҕалыын

Дабайар аартыгыҥ чаҕылхай,

Тапталлаах куоратым Дьокуускай!

 

Туойуоҕуҥ үлэ киһитин

(Макар Хара тыллара, Д. Данилов мелодията)

 

Үлэ айар сир үрдүн

Бары кэрэ дьиктитин.

Киһи сырдык үөрүүтүн,

Кини бары кэрэтин.

 

Туругурда туруоҕуҥ

Улуу тутуу үлэтин,

Эҕэрдэлии туойуоҕуҥ

Хорсун үлэ киһитин!

 

Айар, тутар үлэҕэ

Олох дьолун булабыт,

Дойду күүһэ-күдэҕэ

Үлэ дьоно буолабыт.

 

Тэтимирэр, тэнийэр

Көхтөөх күргүөм үлэбит,

Сулустарга да тиийэр

Суолу киэҥник тэлэбит.

 

Туругурда туруоҕуҥ

Улуу тутуу үлэтин,

Эҕэрдэлии туойуоҕуҥ

Хорсун үлэ киһитин!

 

Туохтааҕар да таптыыбын

(Макар Хара тыллара, Х. Максимов мелодията)

 

Дьэргэлгэн кустугун түһэрэн

Тыа, алаас үрдүнэн күөрэйэр,

Унаархай эбэтэр дэгэрэҥ

Сахалыы ырыабыт дьиэрэйэр.

 

Сайаҕас сахалыы ырыабыт

Хас тыла сүрэхтэн саҕыллар,

Ырыаттан биһиги дууһабыт

Кистэлэҥ кэрэтэ арыллар.

 

Ырыалар тоҥуй да дууһаны

Уулларар төлөннөөх тыллаахтар,

Кыыдааннаах хаҕыс да кыһыны

Сааскылыы сандаардар уоттаахтар.

 

Сааһыран, кырдьан да бараҥҥын

Ырыаттан эдэргэр түһэҕин,

Бэл диэтэр ыалдьа да сытаҥҥын

Ырыаттан үтүөрэн кэлэҕин.

 

Аптаах тыл имэҥин-илбиһин

Иҥэрбит сайаҕас ырыаны

Мин, саха киһитэ, ол иһин

Таптыыбын туохтааҕар даҕаны…

 

Хотойдоргун ини хоһуйар

(Макар Хара тыллара, норуот матыыба)

 

Хотойдоргун ини хоһуйар

Хомустаргын ини тыаһатыый,

Ынахтаргын ини хомуйар

Ыллыктаргар ини ыллатый!

Кыргыһыыга ини сылдьаммын,

Кыраһыабай ини бэйэҕин

Эрэнээхтии ини ахтаммын

Эймэнийдэ ини сүрэҕим.

 

Күчүмэҕэй ини күннэрбэр

Көмөлөспүт ини көмүһүөм,

Элиэнэбит ини биэрэгэр

Эҕэрдэлии ини көрсүһүөм.

 

Субуруйар ини долгуйар

Суһуохтаргын ини тарыаҕым,

Намылыйар ини наскыйар

Чараҥнарбар ини тахсыаҕым.

 

Хотойдоргун эрэ хоһуйар

Хомустаргын ини тыаһатый,

Ынахтаргын ини хомуйар

Ыллыктаргын ини ыллатый!

1944 сыл, бэс ыйа

 

Чуумпуга

(Макар Хара тыллара, З. Винокуров мелодията)

 

Ыҥырыыга саха уола

Ыраах, ыраах барбыта,

Сырдык түүммэр айан суола

Сындалыйа сыппыта.

 

Суохтуур, ахтар ыйы быһа

Сурук кэлэн биэрбэккэ,

Ыллыыр тахсан доҕор кыыһа

Ыраас, үрдүк биэрэккэ:

 

“Көмүс ырыам, таптыыр уолбар

Көтөн тиийэн эн этиий,

Дойдутугар, доҕоругар

Тоҕо сурук тиийбэтий?

 

Ыраах бааргын чугас курдук

Ыллыыр, саныыр диэн этээр,

Сонуок ахсын өлгөм бурдук

Сонуннарын эн кэпсээр.

 

Чуҥнуу турдун дойду быыһын,

Тумул, тоҕой арааһын,

Санаан аастын доҕор кыыһын,

Сайылыгын, алааһын”.

 

Нарын ырыа намылыйар

Нуһараҥҥа, чуумпуга,

Отуу уота чаҕылыйар

Уҥуор тумул ойуурга.

 

Ыллыыбыт Ленин туһунан

(Макар Хара тыллара,  Т. Семенов мелодията)

 

Сахалар ыллыыбыт Ленин туһунан,

Сандаарпыт күннэрин көрсүһэ тахсаммыт,

Саргылаах олохпут ыһыаҕар мустаммыт

Салайан аҕалбыт олоҕун дьолунан

Саас-үйэ тухары истиҥник махтанан

Сахалар ыллыыбыт Ленин туһунан.

 

Ленин туһунан сахалар ыллыыбыт,

Эрдэһит чыычаахтыын, күөх суугун долгуннуун.

Эйэлээх үлэҕэ ыҥырар гудоктуун,

Эйэҕэс сүрэхтэн этигэн хомустуун,

Ини-бии, хаан-уруу сүүһүнэн омуктуун

Ленин туһунан сахалар ыллыыбыт.

 

Сахалар ыллыыбыт Ленин туһунан,

Санаалыын, сүрэхтиин халыҥ биир кэккэнэн,

Сайдыы киэҥ суолугар бигэтик үктэнэн,

Сарсыҥҥы күннэргэ эрэллик хардыылаан,

Самныбат саргынан уруйдаан-айхаллаан,

Сахалар ыллыыбыт Ленин туһунан.

 

Ырыаҕа — норуоппут дууһата

(Макар Хара тыллара, К. Колодезников мелодията)

 

От, бурдук үлэтэ да буоллун,

Муҥхалаан балыгы да хотор,

Сонордос, хара тыа булдун,

Уот оттон табахтыы да олор,

Ылан көр ыраах да айаны, —

Ырыа баар аргыспыт, доҕорбут,

Ырыаҕа туохтааҕар даҕаны

Дууһаны туттарбыт дьоннорбут.

 

Ырыаҕа – норуоппут дууһата,

Ырыаҕа – үлэбит үөрүүтэ,

Ырыаҕа – санаабыт сатата,

Ырыаҕа – сүрэхпит тэбиитэ!

 

Ырыата суох буолбат хас биирбит

Хомойор, үөрэр да түгэҥҥэ,

Ырыаны ыстыыкка тэҥниирбит

Сэриилээх-силлиэлээх ыар кэмҥэ!

Ол иһин күн сырдык ыралаах

Доҕоттор Ийэ сир дуолунан

Эйэҕэ ыҥырар ырыалаах

Хаамабыт киэҥ олох суолунан!

 

Ырыаҕа – норуоппут дууһата,

Ырыаҕа – үлэбит үөрүүтэ,

Ырыаҕа – санаабыт сатата,

Ырыаҕа – сүрэхпит тэбиитэ!

 

Ыһыах

(Макар Хара тыллара, А. Варламова мелодията)

 

Өртөн ыла бэлэмнэнэн,

Үөрүү-көтүү аргыстанан,

Ыһыах буолар күнэ үүнэн,

Ыаллар бүгүн эрдэ туран,

Сарсыардаттан үгэс курдук

Саҕаланна ырыа-тойук.

 

Ыһыах, ыһыах,

Үрүҥ тунал ыһыах!

 

Долгулдьуйар түһүлгэттэн,

Чорооннордоох сэргэлэртэн,

Күнү көрсө, эҕэрдэлии

Көтөн иһэр курдуктар

Кынаттара тэлибирии

Кылбаҥнаһар холууптар.

 

Эдэр ыччат киэҥ да киэҥ

Ийэ сирбит туһунан,

“Үүнэ-үрдүү турдун”, — диэн

Өрөгөйдөөх ырыанан

Сүрэхпитин үөртүлэр,

Сүргэбитин күүртүлэр.

 

Ону истэн тураммын

Санаан кэллим барытын:

Сэрии аны буолбатын,

Сэриигэ баҕарбаппын,

Үлэ, эйэ ыһыаҕа

Өрөгөйдүү туруоҕа.

 

Таптал нарын чараҥын

Таарыйбатын хаар хаһыҥ,

Тунал ыһыах түһүлгэтин

Тумнубатын ырыа-тойук,

Айар талаан эгэлгэтин

Арчыластын алгыс курдук!

 

Юбилей ырыата

(Макар Хара тыллара, З. Винокуров мелодията)

 

Чэйиҥ эрэ, бүгүн эмиэ

Тиийэн кэлбит кэрэ-бэлиэ

Үтүө күнү чиэстээн туран,

Үөрүү-көтүү кынаттанан

Көбүөр күөххэ тахсыаҕыҥ,

Көрү-нары тардыаҕыҥ!

 

Сааскы ыһыах үөрүүтүнэн,

Саха аймах үгэһинэн

Бары чороон бүгүн туоллун,

Партияҕа махтал буоллун,

Маннык дьоллоох олохтон!

 

Саха сирин сааскытынан,

Саҥа үйэ саргытынан

Улуу нуучча норуотугар

Убай, доҕор буолбутугар

Маннык дьоллоох олохтон,

Махтал буоллун бар дьонтон!

 

Чэйиҥ эрэ, бүгүн эмиэ

Тиийэн кэлбит кэрэ бэлиэ

Үтүө күнү чиэстээн туран,

Үөрүү-көтүү кынаттанан

Көбүөр күөххэ тахсыаҕыҥ,

Көрү-нары тардыаҕыҥ!

1947 сыл, Ытык-Күөл

 

Чугдаарар эн ырыаҥ ылланан

(Макар Хара тыллара, М. Данилова мелодията)

 

Уон тохсус үйэҕэ төрөөҥҥүн,

Бар дьоҥҥор киэҥ суолу көрдөөҥҥүн

Эн көрсө түспүтүҥ дьолгунуун –

Норуотуҥ эрэллээх дьонунуун.

 

Эн этиҥ чугдаарар тойуктаах,

Эн этиҥ этигэр хомустаах,

Ийэ тыл илбиһин, иччитин

Эккинэн-хааҥҥынан билбитиҥ.

 

Төлөннөөх сүрэххин, талааҥҥын

Төрөөбүт норуоккар анааҥҥын

Чугдаарар эн ырыаҥ ылланана,

Чугдаарар эн аатыҥ ааттанан!