Ааҕар балаҕантан саҕалаан
Уолба нэһилиэгэ Таатта улууһун биир кырдьаҕас нэһилиэктэриттэн биирдэстэрэ буолар. Былыр-былыргыттан дьон-сэргэ тоҕуоруһа мустубут, судаарыскайдар сырдыгы сахпыт кэмнэриттэн үөрэх-сайдыы кыыма чаҕылла умайбыт үтүөкэн дойдутунан биллэр. Былыргы Байаҕантай улууһугар бастакылартан биирдэстэринэн Уолба үөрэҕин кыһата арыллан ыччат дьон үөрэххэ сыстан барбыттар. Бу оскуолаҕа Кириэс-Халдьаайыттан, Амма Соҕуйуттан, Таатта Төрдүттэн, Туора Күөлтэн, Чөркөөхтөн, Игидэйтэн, Дьохсоҕонтон тиийэ оҕолор кэлэн үөрэммиттэр. Өймөкөөнтөн Николай Заболоцкай-Чысхаан, Соҕуйтан Бэс Дьарааһын курдук дьон кытта кэлэн үөрэнэ сылдьыбыттара биллэр.
Нэһилиэкпит туһунан Таатта улууһун архыыбыгар бу курдук ис хоһоонноох докумуон харалла сытар:
Краткая историческая справка Уолбинского наслега.
…. В первый период земельной реформы в Уолбинском наслеге было расположено три наслега: 2-й Игидейский, Дженкюдейский и Етех-Таттинский. Центром этих наслегов была деревня Уолба, в котором функционировано была семилетняя школа (открыта в 1907 году), изба-читальня (существует с 1923 года). Была часовня, фактически работала до 1924 года.
Центром улусной управы Баягантайского улуса была деревня Уолба. Как центр улуса и как просвещающийся наслег занимал ведущее место в внедрении в жизнь культурной революции на 17 наслегов Баягантайского, Таттинского улусов и участков Оймякона.
Бу курдук үөрэх-сайдыы аартыктарын арыйбыт дойдуга 1923 сыллаахха ааҕар балаҕан арыллан, нэһилиэк үгүс ыччаттарыгар, олохтоохторугар билии – көрүү киэҥ аартыгын арыйбыта, кэрэҕэ – үтүөҕэ угуйбута.
Ааҕар балаҕан бастакы сэбиэдэссэйинэн Рахлеев Федор Дмитрьевич бары билиитин, дьоҕурун ууран үлэлээбитэ. Федор Дмитрьевич Рахлеев диэн туох киһи эбитий? Кини Уолба нэһилиэгин бастакы комсомолецтарыттан биирдэстэрэ. Сэбиэт былааһа туругурарыгар турууласпыт, гражданскай сэрии кыттыылааҕа эбит. Ааҕар балаҕан аһыллаатын кытта үлэтин тэтимнээхтик саҕалаабыта. Бу саҥа тэрилтэҕэ үлэтин-хамнаһын торумун бары билэр, ытыктыыр киһибит С.М. Кочкин саҕаласпыта. Бары культурнай тэрээһиннэргэ барытыгар көҕүлээччи, тэрийсээччи кини буолара диэн үгүс ахтыыларга суруллар. 1927 сыллаахха нуучча улуу суруйааччыта А.С.Пушкин өлбүтэ 90 сылын биһиги нэһилиэкпитигэр киэҥ далааһыннаахтык бэлиэтээбиттэр. Бу бүтүн нэһилиэк туруммут улахан бырааһынньыгын туһунан М.К.Аммосов хаһыакка маннык бэлиэтээн суруйбута: “Хаһан биһиги республика киинигэр Якутскайга Пушкин сылын чааһынан уһуктубат уубутугар утуйа сыттахпытына, саха улууһун ыраах муннугар Уолбаҕа Пушкин сылын бэлиэтээһин норуот бүттүүнүн үөрүүтүгэр-көтүүтүгэр кубулуйда. Онно үс сүүс киһи муһунна. Саха сирин усулуобуйатыгар итиччэ элбэх киһини хомуйарга аччыгыйа сүүрбэ-отут биэрэстэни тардыахха наада. Бу митинг, чуолаан, нэһилиэнньэ культурнай үүнүүтэ олус түргэнник барарын туһунан этэр.”
Ааҕар балаҕан Аммос баай дьиэтин иннигэр турар кыракый дьиэҕэ үлэтин саҕалаабыт эбит. Ааҕар балаҕаҥҥа 1947 сыллахха Хоноехова (Протопопова) Клавдия Ивановна, онтон 1949с., Белолюбскай Андрей Степанович диэн учууталлар үлэлээннэр нэһилиэк ортотугар киэҥ өрүттээх үлэни ыыппыттара. Кинилэр кэннилэриттэн Николаева Валентина Петровна, Неустроева Ульяна Федоровна, Маркова Акулина Корниловна уо.д.а. үлэлээн ааспыттара.
Ульяна Федоровна ол үлэлээн ааспыт кэмнэрин туһунан маннык ахтар: «Мин 1952-62 сс үлэлээбитим. Уолбаҕа кийиит буолан кэлэммин 6 ыйдаах библиотека үлэһитэ буолар курсу бүтэрбитим. Оччолорго ааҕар балаҕан диэн буолбакка библиотека диэн ааттаммыт кэмэ этэ. Ол иннинэ, арааһа, сабылла сылдьыбыт. Үөрэхпин бүтэрэн библиотеканы тэрийбиппитин өйдүүбүн. Сельсовет председателя Николаева Валентина Петровна, секретарынан Андросова Тамара Григорьевна үлэлииллэрэ, үлэбэр улахан көмөнү оҥороллоро. Кэргэним Доргуев Петр Сергеевич кулууп сэбиэдиссэйэ этэ. Библиотека билигин Максимова М.Д. олорор дьиэтин кэннигэр, кыра, чааһынай дьиэҕэ үлэлээбитэ. Ол дьиэни Ытык – Күөлгэ көһөрбүттэрэ. Оскуола оччолорго 4 кылаастаах этэ. Араас бырааһынньыктары, лекциялары, дакылааттары ыытарбыт, испиктээкиллэри туруорарбыт. Нэһилиэк олохтоохторо сүрдээх активнай этилэр, билиигэ – көрүүгэ дьулуһаллара күүстээҕэ. Онтон мин үлэбин орто анал үөрэхтээх Дмитриева Светлана Петровнаҕа туттарбытым». Дмитриева Светлана Петровна Якутскайдааҕы культпросвет училищены бүтэрэн 1962 – 65сс. ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. Кэлин учуутал үөрэҕин бүтэрэн Уолба, Уус-Таатта оскуолаларыгар уһуннук учууталлаабыта.
1975 сылтан Дьокуускайдааҕы культпросвет училищены бүтэрбит Кириллина Мария Тимофеевна үлэлээбитэ. 1997 сыл баһаар алдьархайын кэнниттэн бар-дьон көмөтүнэн библиотека чөлүгэр түспүтэ. 2004 с. оччотооҕу баһылыкпыт Павлов Егор Иннокентьевич көҕүлээһининэн библиотека саҥа дьиэҕэ киирбитэ. Улахан баһаар кэнниттэн дьон-сэргэ көмөтүнэн фондатын 4234 экземпляр кинигэҕэ тиийэ хаҥаттан, Мария Тимофеевна библиотеканы саҥаттан тэрийэр түбүгүн эрдээхтик ыыппыта. Библиотекарь Мария Тимофеевна бэйэтэ олоххо көхтөөх көрүүлээх, куруук үөрэ-көтө, дьоҥҥо көмөлөһөр үтүө санаалаах киһи этэ. Нэһилиэк общественнай олоҕун эргийэр киинэ, туллар тутааҕа нэһилиэк ааҕар балаҕана буолбута. Мария Тимофеевна түөлбэ салайааччыларын куратора, дьахтар комитетын чилиэнэ, бэтэрээн сэбиэтин сэкирэтээрэ курдук араас общественнай үлэлэргэ үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Мария Тимофеевна библиотекаҕа үлэтин «Якутская народная мудрость феномен здорового образа жизни» диэн программанан салайтаран ыыппыта.
Ханнык да нэһилиэккэ олохтоох культура дьиэтэ-библиотека-дьаһалта -оскуола бары бииргэ үлэлээтэхтэринэ үлэ тахсыылаах, көдьүүстээх буолара биллэр. Мария Тимофеевна бу тэрилтэлэри бэйэтин тула түмэ тардан олус хорутуулаахтык үлэлээн үтүө түмүктэрдээх этэ.
Мария Тимофеевна үлэтин Елена Иннокентьевна Никоноваҕа туттарбыта. Елена кылгас кэмҥэ үлэлээн баран, 2011 сыллаахтан Екатерина Юлиевна Рахлеева үлэлии сылдьар. Бастаан тэриллибитигэр Аммос баай балаҕанын аттынааҕы дьиэҕэ олохсуйбут эбит буоллаҕына, билиҥҥэ диэри Уолба кургаанын уҥа өттүгэр, билигин даҕаны олохсуйбут сирэ уларыйбакка, аныгы олох сиэринэн, 2013 сыллаахтан Уолба нэһилиэгин модельнай библиотеката диэн ааттанан үлэлии турар. 2014 сыллаахха биир дойдулаахпыт Макар Иванович Кузьмин-Макар Хара аатын иҥэрбиппит. Билиҥҥи библиотека нэһилиэк эргийэр киинэ, араас тэрээһиннэр ыытыллар кииннэрэ буолан үлэлии турар. Нэһилиэк тэрилтэлэрин кытта – орто оскуола, детсад, ФАП, НАДь, дьаһалта буолан биир ситимнээхтик үлэлиир. Кэнники сылларга орто оскуоланы кытта “Уолба читает” диэн бырайыагынан ыкса ситимнээхтик үлэни ыытар. Ааҕар балаҕаҥҥа “Таммахтар” литературнай, “Дьэҥкир Алып” түмсүүлэр үлэлииллэр.
Нэһилиэкпит ааҕар балаҕанын сүүс сыллаах кэрдиис кэмин ааспыт сылларын кыратык сэгэтэн көрдүбүт. Үүммүт 2023 сылга нэһилиэкпитигэр библиотека, культура дьиэтэ тэриллибиттэрэ 100 сыллаах үбүлүөйдэрин бэлиэтээри олоробут. Нэһилиэкпит олохтоохторун ыытыллар тэрээһиннэрбитигэр көхтөөхтүк кыттыҥ диэн ыҥырабыт.
Уолба ааҕар балаҕаныгар араас кэмнэргэ үлэлээбиттэрэ:
1. Рахлеев Федор Дмитрьевич
2. Неустроев Василий Павлович
3. Турнин А.А.
4. Слепцов Иван Алексеевич
5. Титов Павел Петрович
6. Хаяхсытов Петр Семенович
7. Неустроев Назар Иванович
8. Белолюбский Василий Хрисанфович
9. Неустроева Василиса Сидоровна
10. Карбаканова Христина Куприяновна
11. Сатаркина Марианна Трофимовна
12. Мосоркин Роман Федотович
13. Баямжина Анна Капитоновна
14. Лопатин Спиридон Алексеевич
15. Николаева Валентина Петровна
16. Каприна Агафия Михайловна
17. Алексеева Дария Дмитриевна
18. Туласынов Николай Николаевич
19. Белолюбский Алексей Степанович
20. Лягушин Василий Николаевич
21. Неустроева Ульяна Федоровна
22. Дмитриева Светлана Петровна
23. Попова Татьяна Васильевна
24. Тимирдяева Лидия Петровна
25. Винокурова Марианна Егоровна
26. Маркова Акулина Корниловна
27. Захарова Татьяна Егоровна
28. Морхоева Вера Александровна
29. Доргуева Валентина Петровна
30. Кириллина Мария Тимофеевна
31. Никонова Елена Иннокентьевна

Екатерина Рахлеева, Уолба нэһилиэгин Макар Хара аатынан модельнай библиотекатын сүрүн библиотекара.